1956 - Pranvera e dështuar shqiptare

1956 - Pranvera e dështuar shqiptare





Nga Prof. Dr. Ana LALAJ*






Në mëngjesin e 14 prillit 1956, në Kinema "Punëtori", diku prapa ndërtesës ku sot është selia e PS, u hap Konferenca e PPSH e Tiranës. Ishin gjithësej 453 delegatë me të drejtë vote vendimore, anëtarë të Byrosë Politike, të Komitetit Qendror dhe të qeverisë, të cilët nën shembullin e Kongresit të XX të PKBS kishin zënë vend në mes të delegatëve, duke thyer rregullin e deriatëhershëm për t'u ulur në radhën e parë. Midis tyre pritej të ishte i pranishëm edhe Enver Hoxha, por u mor vesh se ai gjendej me pushime në Vlorë. Po çfarë ngjau në atë Konferencë që zgjati 6 ditë? Çfarë shpreh ajo në vetëvete? Çfarë tronditjeje kishte ndodhur sa që edhe pas Konferencës, 40 vjet radhazi, Enver Hoxha iu referua asaj, duke e veçuar ndër çastet më kritike në jetën e PPSH?Atë vit, në shkurt, ishte mbajtur Kongresi XX i PKBS, ndërsa në maj do të mbahej Kongresi III i PPSH. Kishin kaluar tre vjet nga vdekja e Stalinit dhe që atëherë ishte në zbatim Kursi i Ri i udhëheqjes sovjetike. Ky Kurs i Ri u ishte bërë i njohur gjithë udhëheqësve komunistë eurolindorë në qershor 1953. Moska i kishte tërhequr vëmendjen E. Hoxhës për situatën e paqëndrueshme në vend, për politikat e gabuara të kolektivizimit dhe triskëtimit, për administratën e fryrë dhe për qëndrimin ndaj Jugosllavisë. Për sa ishte thënë atë kohë, E. Hoxha u kishte kërkuar anëtarëve të Byrosë Politike të ruanin fshehtësinë. Të njëjtën gjë bëri edhe me Kongresin XX, kur mblodhi Plenumin e KQ, më 2 mars. "Tani do të parashtrojmë një çështje delikate, prandaj mbyllni defterët dhe kalemat i fusni në xhep e mos mbani asnjë shënim, u kishte thënë ai anëtarëve të Plenumit. Kjo çështje do të mbetet vetëm këtu, nuk do të dalë jashtë, se nuk do t'i thuhet asgjë Partisë". Çështja "delikate" e kultit të Stalinit, ajo që i digjte më shumë E. Hoxhës, dukej se do të mbahej thuajse e mbyllur. Por nuk ishte ky i vetmi shqetësim në vend. Planet nuk po realizoheshin, jetesa po bëhej më e vështirë. Ushqimet dhe mallrat e tjera të konsumit ishin të pakta, shërbimi shëndetësor mungonte. Ndërkohë kuadrot e lartë të Partisë dhe të shtetit ca e nga ca u mblodhën në në një zonë të Tiranës, të rrethuar me ushtarë dhe me një varg privilegjesh ekonomike, të quajtur Bllok. Në Ministrinë e Brendshme u krijua Komisioni i Internim Dëbimeve, që largonte nga Tirana të gjithë ata qytetarë që konsideroheshin "të rrezikshëm" për regjimin komunist, por për të cilët nuk kishte prova ligjore. U shtuan veprimet arbitrare të njerëzve të pushtetit ndaj cilitdo që shfaqte pakënaqësi ose kundërshtonte një vendim partie. Shprehja "këtë punë e di Partia" u kthye slogan i përditshëm, sa herë njerëzit e thjeshtë kërkonin sqarime e zgjidhje të halleve të tyre. Kështu po akumuloheshin dita-ditës jo vetëm vështirësi, por edhe pakënaqësi e zhgënjime nga drejtimi i keq i punëve. Megjithatë njerëzit ende shpresonin. Bashkë me ta edhe masa e gjerë e komunistëve.Fryma e Kursit të Ri dhe analizat e pas Kongresit XX në Evropën Lindore po sillnin reflektime të ndjeshme, si në plan të brendshëm ashtu edhe në plan ndërkombëtar. Në Bullgari, në Poloni, në Hungari, në Çekosllovaki, në Rumani, një numër i madh njerëzish po linin burgjet, kampet e përqendrimit dhe të punës, po rehabilitoheshin një varg personalitetesh të vdekur dhe të gjallë, të dënuar me akuza false ose me gjyqe të montuara politike; po shtoheshin kërkesat e shkrimtarëve dhe artistëve për një letërsi dhe art të lirë të pandikuar nga politika, ndërsa disa qeveri lëshuan dekrete që e lejonin fshatarin të largohej nga kooperativa nëse dëshironte etj. Të gjitha këto, në një mënyrë e një tjetër, patën jehonën e tyre edhe në Shqipëri. Komunistët e Tiranës, që dëgjonin radiot e huaja lindore dhe perëndimore, që lexonin shtypin lindor, që mbanin korrespondencë me studentët dhe specializantët shqiptarë jashtë shtetit, që komentonin zhvillimet politike të kohës, prisnin me interesim të veçantë analizat që do të zhvillonte KQ i PPSh në frymën e Kongresit XX të PKBS. Këto ishin rrethanat kur u mbajt Konferenca e Tiranës. Në krye u paraqit një raport rutinë për forcimin organizativ të partisë dhe për rritjen e rolit të saj udhëheqës në ekonomi, për shfrytëzimin racional të kapaciteteve prodhuese, për propagandën e partisë, për pranimet e reja në parti, për forcimin e regjimit të kursimit dhe aty-këtu me ndonjë kritikë sipërfaqësore për ndonjë drejtues ndërmarrjeje apo sekretar organizate partie. E pra, në organizatat e Partisë, siç ishin ajo e Kinostudios, e "Zërit të popullit", gazetës "Puna", e Ministrisë së Industrisë, madje edhe e Aparatit të Komitetit Qendror, kishin dalë shumë probleme dhe ishin adresuar kritika. Asgjë prej tyre në raportin e paraqitur nga Fiqret Shehu, sekretare e parë e PPSH për Tiranën. Menjëherë pasoi një lumë pyetjesh, aspak e zakonshme në praktikat e deriatëhershme. Sqarime kërkoheshin sidomos për probleme si: Reflektimi i KQ PPSh dhe i Byrosë së Komitetit të Partisë të Tiranës ndaj vendimeve të Kongresit XX të PKBS; kulti i individit në Shqipëri; qëndrimi zyrtar i KQ PPSh për çështjen jugosllave; standardi i ulët jetesës së popullsisë; si zbatohej ligjshmëria në PPSh, në veprimtarinë e organeve të Sigurimit të shtetit dhe në jetën civile të qytetarëve të thjeshtë. Duke qenë se pyetjet dilnin përtej veprimtarisë së Partisë për Tiranën, përgjigjet i mori përsipër i deleguari i KQ të Partisë, Beqir Balluku. Ashtu si raporti, edhe përgjigjet ishin standarde, madje në stilin ushtarak se vija e PPSh kishte qenë "e drejtë" dhe "e pagabueshme", ndërsa pyetjet nga salla ai i trajtoi si "mosbesim" për politikën e Partisë. Sipas tij, në Byronë Politike, në KQ të PPSh nuk kishte kult të individit, se PPSh nuk kishte asnjë rezervë ndaj Jugosllavisë, se PPSh nuk kishte bërë asnjë shkelje ndaj të dënuarve politikë si Tuk Jakova, Bedri Spahiu, Koçi Xoxe etj. Salla mbeti e pakënaqur nga përgjigjet, duke u krijuar shpesh edhe ilaritet, zhurmë dhe të qeshura. U pa se një trajtim si ai i të deleguarit të KQ nuk do të ishte orientues për delegatët. Shumë prej tyre ishin të bindur se në zhvillimet e rëndësishme që po ndodhnin në bllokun komunist, duhej të përfshihej edhe Shqipëria. Këtu shtohej edhe premtimi që ata u kishin dhënë anëtarëve të organizatës se do të përfaqësonin dhe do të sillnin në konferencë zërin e tyre. Për rrjedhojë, delegatët vazhduan me vendosmëri diskutimet në rrjedhën e pyetjeve që kishin ngritur. Me radhë e morën fjalën Njac Mazi, Njazi Jaho, Adriatik Kanani, Vehip Demi, Kadri Ibrahimaj, Vandush Vinçani, Iljaz Ahmeti etj. Diskutimet e tyre të hapura dhe kurajoze u pritën me duartrokitje nga salla. Është për t'u theksuar se asnjë nga anëtarët e KQ dhe të Byrosë Politike, që ndodheshin të pranishëm, nuk e morën fjalën për të kundërshtuar këto diskutime. Megjithatë, ata e informuan E. Hoxhën për çfarë po ndodhte në konferencë. Ai mbriti në sallë në ditën e dytë të konferencës, pasditen e 15 prillit.Delegatët e konferencës së Tiranës, të cilët kërkuan rishikim dhe rivlerësim të politikës së PPSh në frymën e Kongresit XX, ishin intelektualë, që vinin nga sektorët e ideologjisë, të kulturës, të propagandës etj. Për shkak të punës që bënin, ata i njihnin mirë çështjet që shtruan në konferencë. Ndërkohë niveli i lartë kulturor i delegatëve kritikues, ndikonte që ata të prireshin jo nga dhuna, jo nga kufizimet, jo nga mbyllja, por nga hapja, nga liberalizimi, nga arsyeja. Shqipëria karakterizohej nga i njëjti model qeverisjeje politike, ideologjike, ekonomike e shoqërore si të gjitha vendet e tjera të bllokut komunist të Evropës Lindore. Sado e izoluar ishte Shqipëria dhe sado e fuqishme propaganda e udhëheqjes së PPSh për drejtësinë e vijës së saj, direktivat e Kursit të Ri patën jehonën e tyre në Shqipëri. Delegatët e Konferencës së Tiranës kundërshtuan dukuritë e komunizmit ortodoks, të manifestuara nga udhëheqja e atëhershme e PPSh, me synimin për të kufizuar arbitraritetin në Partinë e tyre dhe për të ulur pakënaqësinë që po rritej në popull. Dhe këtë e bënë kur ishin edhe vetë në pushtet. Ata kërkonin një socializëm human, por siç pohon pas 40 vjetësh një nga ish delegatët e konferencës "as vetë ne nuk e konceptonim si mund dhe si duhej të ishte". Megjithatë duke bërë rivlerësimin kritik të vijës së deriatëhershme të PPSh dhe duke kërkuar me idealizëm dhe guxim korrigjimin e saj, delegatët e Konferencës së Tiranës e evidencuan veten si disidentë të regjimit diktatorial në Shqipëri. Delegatet disidentë i dhanë zjarr konferencës me fjalën e tyre të çlirët, me kritikat, me autokritikat dhe me kërkesat e tyre të drejtpërdrejta, për përmirësimin e kushteve të jetesës së punëtorëve, për uljen e normave të larta, për zvogëlimin e privilegjeve të udhëheqjes, për një propagandë më reale dhe konkrete, për zbutjen e luftës së klasave, për rishikimin dhe rehabilitimin e të dënuarve politikë si Tuk Jakova, Bedri Spahiu etj. Pra ata iu drejtuan problemeve të Partisë dhe të gjithë vendit. Kjo rrjedhë e konferencës ndryshoi pas ardhjes së Enver Hoxhës. Ai i kishte llogaritur mjaft mirë lëvizjet e tij. Më 15 prill, sapo mbërriti në seancën e pasdites, ai u shfaq me tone të buta dhe qetësuese në atë atmosferë të elektrizuar nga diskutimet e deriatëhershme. Ai u tregua i përmbajtur, pranoi se ekzistonte një ekzaltim i personit të tij, bëri dhe autokritikë se KQ i PPSh nuk kishte analizuar veprimtarinë e vet në dritën e kongresit të XX të PKBS dhe se KQ nuk e kishte vënë në dijeni Partinë për çështjen e kultit të individit, ashtu siç kishin bërë të gjitha partitë e tjera komuniste, se disa privilegje për anëtarët e KQ të PPSh duheshin hequr etj. Por ky qëndrim ishte vetëm një taktikë e çastit. Të nesërmen, më 16 prill, E. Hoxha ishte tjetër. Sa filloi seanca, nga podiumi ai iu drejtua delegatëve: "Jam i bindur se ju mbrëmë nuk ju ka zënë gjumi, ashtu si dhe ne...Ju e ndjeni se është mashtruar Partia nga mënyra si u shtruan këtu çështjet...Disa elementë mashtruan me besimin tuaj". Ai u vërsul me ashpërsi ndaj diskutuesve të ditëve të para, duke nxirë të gjithë veprimtarinë e tyre politike e shoqërore të deriatëhershme, madje dhe duke i vënë delegatët përballë njëri-tjetrit. Ai i paralajmëroi ata se drejtësia e Partisë do të vepronte "jo me zigaren e drejtësisë... por me draprin dhe çekanin", duke iu drejtuar Njazi Jahos, sekretar i Komitetit të Partisë. Iu referua Vehip Demit, delegat i Radio Tiranës, i cili ndër të tjera kishte thënë se njerëzit kishin frikë t'i shprehnin lirisht mendimet e tyre dhe se kërkonte të dinte nga dilnin fondet për shpenzimet e Bllokut. U muar me V. Vinçanin, në Aparatin e KQ, i cili kërkoi të rishihej çështja e Tuk Jakovës. Replikoi me Njac Mazin, delegat i Kombinatit të Tekstileve, i cili kishte këmbëngulur se ligji ishte një për të gjithë dhe ishte shprehur kundër trajtimeve të diferencuara. Si e kupton kritikën, zotrote, iu drejtua ai Nj. Mazit. Unë nuk jam zotëri, iu përgjigj tjetri. Unë demokracinë e kuptoj kështu, ju të shprehni mendimin tuaj, po dhe ai të shprehë mendimin e tij. Me një presion mjeshtëror erdhi deri atje sa të formulojë akuzën e "armikut të partisë". Pas fjalës së tij Konferenca mori rrjedhë tjetër. Gjithçka u tulat dhe u shua çdo mendim kritik ndaj vijës së udhëheqjes së PPSh, shfaqur deri atëhere në sallë. Mjaft prej delegatëve u mbetën diskutimet në xhep. Madje, tregojnë pjesëmarësit, ndonjëri vajti në tualet ta griste nga frika mos e kontrollonin. Më 17 prill, Enver Hoxha bëri një mbledhje rrufe të Byrosë Politike, me cilësime për "elementë kundra-parti, komplotistë, fraksion i egër". Ai kërkoi masa të ashpra, por "pa bujë e pa zhurmë", madje Rezolucioni të ishte "në frymë ngrohtësie për elementët e lëkundur". Do të bëhëj dhe një Letër e mbyllur nga ana e KQ drejtuar organizatave të Partisë. Në fund u kërkua konspiracion në Parti, si ai i luftës, si dhe të hiqeshin mandatet e elementëve të dyshimtë e të zëvendësoheshin me punëtorë dhe fshatarë, me qëllim që Kongresi të ishte "luftarak". Më 18-19 prill, dy ditët e fundit të Konferencës së Partisë të Tiranës i ngjanë një gjyqi të pështirë hetimor. Thuajse çdo delegati disident iu drejtua pyetja dyshuese për bashkëpunim të fshehtë kundër Partisë. E. Hoxha bënte thirrje se "duhej t'i hapeshin Partisë...se ajo i ndihmon njerëzit shumë të sëmurë etj". Vërshuan përsëri kritikat, por tashmë jo kundër udhëheqjes së PPSh, por ndaj njeri-tjetrit. Delegatëve disidentë të akuzuar iu desh të përsërisnin disa herë se ishin komunistë të vendosur dhe se nuk ishin përfshirë në ndonjë komplot kundër Partisë. Më 21 prill, të gjitha organizatave të Partisë u mbrriti "Letra e mbyllur" e Komitetit Qendror, e firmosur nga vetë Enver Hoxha. Për një javë 135 organizata partie të kryeqytetit përfunduan mbledhjet, ku në përputhje me Letrën ndëshkuan gjithë delegatët disidentë të Konferencës së Tiranës dhe përkrahësit e tyre. Nën shembullin e Konferencës, edhe këto u kthyen në gjyqe të vërteta. Në organizatat më problematike u dërguan si të deleguar anëtarë të Byrosë Politike dhe të Komitetit Qendror, qëllimi kryesor i të cilëve ishte të zbulonin rrënjët e "komplotit". Por asnjë komplot, asnjë organizatë, asnjë shtab nuk doli të kishte pasur. Për më tepër delegatët disidentë të Konferencës së Tiranës nuk i ishin drejtuar për ndihmë as ambasadës sovjetike, as ndonjë ambasade tjetër të Perëndimit në Tiranë dhe as ndonjë organizate ndërkombëtare. Ata me sinqeritet e me besim i shtruan problemet brenda partisë së tyre. Pas mbledhjeve rrufe, Byroja Politike, më 4 maj 1956 miratoi 18 përjashtime nga partia dhe 29 dënime të tjera me masa ndëshkimore. Në informacionet e ardhura në KQ të PPSh thuhet se "qëndrimi i elementit antiparti në organizatën bazë ka qenë negativ, asnjeri nuk ka bërë autokritikë..., se në mbledhjet e organizatave bazë pati hezitim për të diskutuar dhe dënuar si duhet këtë veprimtari antiparti" etj. Përse Enver Hoxha u tregua kaq energjik për të dënuar brenda dhjetë ditëve delegatët e Konferencës së Tiranës? E pra, Kongresi XX në propagandë deklarohej si busull orientuese dhe gjithçka kishte qenë në frymën e tij. Përse atëherë gjithë ky shqetësim? E. Hoxha kishte qenë në Moskë dhe kishte parë nga afër efektet e raportit "Mbi kultin e individit dhe pasojat e tij" në punimet e Kongresit XX. Megjithëse raport i fshehtë, ai u bë epiqendra e Kongresit dhe sinonim i tij. Përmes kanaleve diplomatike, por dhe shtypit, ai ishte në kontakt të përditshëm ç'po ndodhte me partitë e tjera të bllokut komunis, të cilat ishin duke mbajtur qëndrime revizionuese të veprimtarisë së tyre. E. Hoxha e ndjente se Raporti i Hrushovit për kultin e individit përbënte një rrezik të drejtpërdrejtë edhe për pozitën e tij si sekretar i parë i KQ të PPSh. Duke shfrytëzuar edhe rrethanat e asaj kohe, E. Hoxha kishte mundur ta zhvillojë pa pengesë kultin e personit të tij. Një lumë agjitatorësh ishin përhapur ngado për të fiksuar idenë e "pagabueshmërisë së udhëheqësit". Emri "Enver" ishte shkruar gjatë gjithë bulevardit të Tiranës, bustet e tij ishin të shumta, fotografitë e tij ndodheshin në çdo institucion shtetëror dhe partiak, shkollë e dyqan. Në tekstet mësimore, në fjalimet zyrtare epitetet "gjeniali", "i ndrituri" ishin bërë të zakonshme. Por nuk ishte vetëm pamja e jashtme. Si udhëheqës i ardhur nga Lufta Antifashiste Nacional Çlirimtare, ai kishte përqëndruar në duart e tij veç postit të kryetarit të partisë, edhe atë të kryeministrit, të komandantit të përgjithshëm të ushtrisë, të kryetarit të Frontit Demokratik, të ministrit të jashtëm. Gjithë ky përqëndrim krijoi terren për t'u ngritur kulti i udhëheqësit. Edhe kur u urdhërua nga sovjetikët të hiqte dorë nga pushtetet e tepërta, në qershor 1953 dhe kur vetë mbajti postin e sekretarit të parë, duke ia dorëzuar M. Shehut atë të kryeministrit, ai nuk harroi të theksojë me atë rast se: "Nuk mund të ketë problem shtetëror ose partie që të vihet në jetë pa u vendosur në Komitetin Qendror dhe në Byronë Politike". Kjo do të thoshte se i gjithë pushteti në Shqipëri, ai ekzekutiv dhe partiak, do t'i përkiste udhëheqjes së Partisë dhe, nënkuptohej, Enver Hoxhës në krye të saj. Kuptohet që në kushtet e një vendi dhe populli të vogël dhe të varfër si Shqipëria, të bëje të njohur në detaje raportin sekret të Hrushovit mbi kultin e individit, do të thoshte që gjithë vëmendjen e partisë dhe të popullit ta zhvendosje nga Stalini tek Enver Hoxha. Ky i fundit e kishte kuptuar këtë dhe me qëllim nuk e kishte venë në dijeni Partinë për kultin e Stalinit. Në këtë konkluzion arrijmë duke lexuar dokumentet e Plenumit të KQ të 10-11 majit 1956, ku ai e konsideroi qëndrimin e tij ndaj çështjes së Stalinit "të drejtë", pasi ishte bërë me qëllim që "armiku të mos përfitonte nga kjo dobësi dhe të na krijonte situata që nuk janë të mira, por të rrezikshme, siç janë krijuar në vendet e tjera të demokracive popullore, sidomos në Poloni". Konferenca e Tiranës u rimor edhe një herë në atë plenum, por në kahje tjetër, jo në atë të disidencës. Plenumi, edhe pse nën okelion se "do të analizonte gjithë veprimtarinë e PPSh nën dritën e mësimeve të kongresit XX të PKBS", pikërisht kjo nuk u bë. Ndërsa përsa i përket kultit u gjet rasti të shfrytëzohej një raport i një viti më parë, kur vetë udhëheqësi kishte kërkuar "t'i jepej fund njëherë e përgjithmonë manifestimeve të shfrenuara që janë shfaqur në praktikën e jashtme karshi personit të Enver Hoxhës". Në situatat e krijuara ai kishte dy rrugë: ose të hapej në Parti dhe të tërhiqte mbi vete gjithë kritikat e për pasojë dhe dënimin e mundshëm për praktikat e kultit të individit, ose të vazhdonte me mbledhjet e mbyllura e të dhunonte ata anëtarë partie që do të guxonin të ngriheshin kundër kultit të tij dhe kultit të funksionarëve të lartë të Partisë-shtet. Ai zgjodhi rrugën e dytë. Qëndrimi i tij në Konferencën e Tiranës ishte në përputhje me këtë zgjedhje. Prandaj dhe pas Konferencës E. Hoxha ditë pas dite shtonte nga një akuzë të re për ish delegatët, duke i cilësuar jo vetëm si elementë "antiparti", por edhe si "komplotistë", të organizuar me "gishtin e jashtëm". Kjo me qëllim që të vinte përballë tyre sa më shumë anëtarë partie kudo që ndodheshin. Në të njëjtën kohë ai mbrojti me vendosmëri ministrat dhe funksionarët e tjerë të lartë të Partisë-shtet, për t'i bërë ata të ndërvarur prej pushtetit të tij, për të zgjeruar rrethin e përkrahësve dhe për të mbrojtur më mirë veten. Është kjo arsyeja që E. Hoxha e kishte ndërprerë me arrogancë staliniste delegatin e Shkollës së Bashkuar të oficerëve, majorin Iliaz Ahmeti, kur ai në diskutimin e tij shprehu me shifra privilegjet e kandidatëve dhe të anëtarëve të KQ të PPSh, duke deklaruar se shpenzimet e çdonjërit prej tyre (duke llogaritur shoferët, makinat, shërbëtoret, dyqanet e veçanta, vilat shtetërore etj.) arrinin "mbi 70 mijë lekë në muaj, domethënë një milion lekë në vit". Enver Hoxha ndërhyri menjëherë për të mbyllur diskutimin e Iliaz Ahmetit në konferencë: "Nuk të lejoj të na nxjerrësh llogarira këtu. Unë them se këto që paraqit ti janë tendencioze, janë për diskreditimin e udhëheqjes së Partisë... Jam sekretar i Partisë unë. Unë të ndërpres fjalën, sepse kam edhe unë për të folur për ty. Edhe unë di për ty." Edhe kjo ishte një llogaritje djallëzore, duke u drejtur për mbështetje kulteve të më të vegjëlve, dhjetëra funksionarëve që abuzonin me postet e tyre. Konferenca e Tiranës u mbyt dhunshëm edhe pse nuk pritej të ndodhte ashtu. Në këtë kontekst, ka vend të shtrohet edhe një pyetje tjetër: a ishin në vëmendjen e Hrushovit dhe të PK të BS zhvillimet në Shqipëri? Nëse po, pse udhëheqja sovjetike nuk ndërhyri edhe tek ne të ndërmerrej një proces destalinizimi në jetën e vendit? Zhvillimet brenda kampit socialist edhe pse interesante, ato po sillnin edhe probleme për vetë BS dhe për rolin e tij në krye të kampit. Vendet e Lindjes, përjashtuar Shqipërinë, duket se mezi e kishin pritur afrimin me Jugosllavinë, sipas Kursit të Ri sovjetik Në disa vende socialiste si Poloni e Hungari po shprehej pakënaqësi për raportet paternaliste e shfrytëzuese të BS me to. Ndërsa me Shqipërinë ndodhte ndryshe. Ajo i shihte jetësore kreditë dhe ndihmat ekonomike të BS, por dhe udhëheqja e saj partiake e shtetërore i shihte vendimtare për të forcuar pushtetin. Prandaj ajo ishte shumë e kujdeshme për të mos krijuar probleme me sovjetikët. Por dhe këta të fundit ishin të kënaqur për momentin të mos kishin telashe edhe në këtë skaj të Ballkanit dhe shqiptarët ta menaxhonin vetë gjendjen. Kështu, Hrushovi, me gjithë rezervat e pakënaqësitë ndaj E. Hoxhës, e mbështeti atë. Në Kongresin III të PPSH, maj 1956, i deleguari i KQ të PKBS, P. Pospellov vlerësoi pozitivisht vijën e ndjekur nga KQ i PPSH në politikën e brendshme dhe atë ndërkombëtare. Konferenca e Tiranës shfaqet në dy pamje, në dy kohë dhe në dy grupe të mëdha njerëzish. Në 14 dhe 15 prill mbizotëruan zërat e delegatëve disidentë, që synonin të reformonin PPSh sipas Kursit të Ri. Më 16, 19, 20 prill, Enver Hoxha ndezi histerinë kolektive, ashtu si në Kongresin e Parë të PKSh dhe në një varg plenumesh të tjera të mëparshme, ku ishte dënuar N. Spiru, K. Xoxe, T. Jakova, B. Spahiu etj. Ashtu si në këto plenume edhe Konferenca e Tiranës përfundoi me fitoren e vijës zyrtare të PPSh. Por në dallim prej tyre, Konferenca e Tiranës mbeti në kujtesën e popullit, jo simbol i fitores së udhëheqjes së PPSh, por si simbol i qendresës së hapur dhe të vendosur ndaj pushtetit komunist ortodoks në Shqipëri. Madje edhe vetë Enver Hoxha në disa kongrese, plenume dhe fjalime të mëvonshme i është rikthyer Konferencës së Tiranës duke ritheksuar rrezikshmërinë e saj për PPSh dhe udhëheqjen e saj. "Mos harroni konferencën e Tiranës", përsëriste ai.Në goditjet ndaj Konferncës së Tiranës, E. Hoxha i dha asaj edhe një dimension tjetër negativ. U inskenua një lidhje e paqënë, lidhja me jugosllavët, megjithëse nga arrestimet, nga pyetjet në hetusi dhe nga mbledhjet që ishin bërë në organizatat e Partisë, nuk doli asnjë lidhje e organizuar e delegatëve reformatorë me spiunazhin jugosllav. Të vjen keq që edhe sot e kësaj dite, ka njerëz të pushtetit të asaj kohe, që pretendojnë se kanë bërë reflektime, por vazhdojnë ende të pohojnë se Konferenca e Tiranës ishte organizuar nga jugosllavët. Duke respektuar debatin e hapur mendoj se do të ishte e arësyeshme që ata të cilët Konferencën e Tiranës nuk e shikojnë si një proces të zhvillimeve të brendshme në vend e brenda Partisë, por si një kurdisje të jashtme jugosllave, të sjellin fakte. Hedhja e përfundimeve pa analizë, pra dhe pa fakte nuk ndihmon në saktësimin e së vërtetave historike dhe mendoj lë edhe një shije të pakëndëshme edhe për një çast historik, që duhet ndriçuar dhe vlerësuar siç është Konfernca e Tiranës. Delegatët disidentë nuk kishin një perspektivë të qartë strategjike të qëndrimit të tyre, pasi kjo perspektivë mungonte edhe në Kongresin XX të PKBS, të cilit ata i referoheshin. Ata nuk kërkonin ta përmbysnin sistemin komunist në Shqipëri, ata kërkonin vetëm ta liberalizonin, reformonin dhe përmirësonin atë. Edhe tezat e kongresit XX përfaqësonin vetëm disa mekanizma të përkohshëm lehtësues për të ruajtur sistemin komunist. Pikërisht këtë synonin lëshimet dhe kompromiset që filloi të zbatonte Hrushovi dhe udhëheqja e PKBS pas vdekjes së Stalinit. Stalini e kishte çuar në buzë të greminës sistemin komunist, ndërsa Hrushovi u përpoq të lehtësonte diktaturën staliniste në jetën e përditshme të njerëzve. Por praktikat e destalinizimit sollën edhe tronditje të mëdha në të gjitha vendet e bllokut komunist dhe shumë probleme të pazgjidhura mbetën pezull. Sot, pas 50 vjetësh, ne gjykojmë se ato tronditje ishin zigzaget që po e çonin sistemin komunist drejt fundit të tij. Simbol i tyre në Shqipëri u bë Konferenca e Tiranës. Ajo çka u tha në Konferencën e Tiranës ishte gjithçka mendonin dhe thoshin deri atëherë komunistët dhe njerëzit e thjeshte, brenda dhe jashtë organizatave të PPSh. Prandaj ndëshkimet nuk përfshinë vetëm një grup delegatësh, por u shtrinë masivisht dhe në mënyrë të rrufeshme në shumicën e organizatave të partisë të Tiranës. Kështu pra, më shumë se me një tubim partie, me një konferencë, kemi të bëjmë me një lëvizje, por gjithsesi të paorganizuar, spontane, e cila, edhe për këtë arsye e kishte të pamundur të dilte e fituar përballë sistemit të dhunës, frikës, servilizmit që po instalohej nga regjimi komunist në Shqipëri. Kjo konferencë ishte disidenca e parë dhe e fundit brenda PPSh. "Grupet armiqësore" të mëvonshme ishin vetëm viktima të akuzave të inskenuara, si pjesë e luftës për pushtet, që Enver Hoxha e praktikoi gjatë gjithë kohës. Sprova e parë e komunistëve të Tiranës u këput në embrion dhe nuk u përsërit. Kësisoj ajo qe një pranverë e dështuar për të gjithë të majtën shqiptare, që nuk arriti të përfshihej në Kursin e Ri të së majtës komuniste evropiane për të lehtësuar diktaturën në Shqipëri.(*Instituti i Historise në Akademinë e Shkencave)