Tragjeditë mister që morën jetën pilotëve tanë në Rusi e Slloveni

24 prilli,55 vjetori i krijimit të Aviacionit shqiptar


Kujtim Boriçi

Sot, më 24 prill, në ditën e 55-vjetorit të krijimit të aviacionit shqiptar, eshtrat e tre pilotëve shqiptarë të rënë në krye të detyrës, dy në Rusi dhe një në Slloveni, edhe pse kanë kaluar rreth 5 dekada, ende vazhdojnë të prehen në dhe të huaj. Kolegë, familjarë e të afërm, sot në këtë ditë të shënuar, nuk kanë një vend ku të vendosin, së paku, buqeta me lule në shenjë nderimi e respekti. “Deri vonë ende nuk diheshin se ku preheshin eshtrat e pilotëve shqiptarë, por falë kujtesës së vonë të drejtuesve të Ministrisë së Mbrojtjes, kolegëve, bashkëpunimit me shoqatat e homologët rusë e kroatë, u arrit të gjenden eshtrat e tre pilotëve tanë, por ende nuk po mundësohet sjellja e tyre për prehje të përjetshme në atdhe”, -pohon Agustin Gjinaj, ish-ushtarak, gazetar e historian i aviacionit shqiptar. Kur mëson faktin se vetëm mungesa e një kostoje financiare rreth 4 mijë euro pengon sjelljen e eshtrave në Shqipëri, ndjen keqardhje e dhimbje për këtë harresë të pafalshme. Ibush Vokshi, piloti i parë i rënë në krye të detyrës Ibush Vokshi, kosovari me banim në Qerret të Durrësit, siç pohon për gazetën Agustin Gjinaj, është piloti i parë, pilot i yni, që është vrarë në dhe të huaj, e njëkohësisht i pari dëshmor i armës së aviacionit shqiptar. Që në fëmijëri, Ibushi me trup të bëshëm, i ardhur nga Kosova familjarisht në Qerret të Durrësit, do të niste rrugën e arsimimit e të dijes, por aty në Normalen e Elbasanit ku u shkollua, do t’i lindte një dëshirë e zjarrtë të bëhej pilot e të fluturonte mbi hapësirat e vendit të tij të shtrenjtë. Ishte një dëshirë që nisi të realizohej, por pikërisht në ditën e fundit të diplomimit e fluturimit në ajër, i ndërpriten në mes. Së bashku me jetën e tij të njomë. Por para se të merrte rrugën e shkollimit për pilot në Slloveni të ish-Jugosllavisë, në vitin 1942, Ibushi rreshtohet me armë në dorë në formacionet partizane, ku kontribuon në këtë luftë deri në çlirimin e vendit. Drejtues të aviacionit të sotshëm të Shqipërisë pohojnë se ato vite ndër të gjithë studentët për pilotë në Lubjanë të Sllovenisë, Ibushi ishte mes më të mirëve. Vitet e shkollimit ikin shpejt, e në ditën e fundit, ditën e fluturimit për provimin përfundimtar të diplomimit, ndodh tragjedia. Ishte vera e vitit 1947. “Aeroplani atë mesditë pësoi një defekt të rëndë, ku si pasojë e kësaj katastrofe humbi jetën Ibush Vokshi, piloti dëshmor i aviacionit shqiptar”, -pohon Gjinaj. Me gjithë interesimin në Ministrinë e Mbrojtjes, te drejtuesit e aviacionit, në stendat e muzeve, ende nuk jepet apo nuk mësohet një informacion i saktë edhe pas 59 vjetësh, nga vrasja e pilotit Ibush Vokshi. Në periferi të Lubjanës u bë dhe varrimi i trupit të pilotit shqiptar, por ende eshtrat e tij ndodhen në tokë të huaj, ende nuk po sillen në atdhe. Për më tepër, siç mësojmë për “Shekullin”, edhe pse Ibushi ka rënë në krye të detyrës, katër vjet para se të caktohej data zyrtare e krijimit të aviacionit, është i pari pilot shqiptar që humb jetën në detyrë, ai nuk rezulton të jetë shpallur Dëshmor i Atdheut. 1951. Katastrofa ajrore i merr jetën Qemal Mërtirit12 tetori i vitit 1951, siç kujtojnë kolegët, tashmë të moshuar pas 55 vjetësh nga ngjarja tragjike, shënon humbjen në një aksident ajror në Novosimbirsk të ish-Bashkimit Sovjetik të pilotit Qemal Mërtiri, djaloshit 22-vjeçar nga Tragjasi i Vlorës. Ajo ditë, kujtojnë shokët e tij, ishte një ditë e dhimbshme jo vetëm për studentët shqiptarë atje, për familjarët e tij, miq e të afërm, por edhe për kolegë të vendeve të tjera e drejtues të shkollës ruse të Aviacionit, mes të cilëve Qemali kishte bërë vend me përgatitjen e gjithanshme, korrektesën e aftësitë tepër evidente në fluturimet e zhvilluara, një pjesë e të cilave të një shkalle tepër të vështirë. Kështu që -shtojnë kolegë të tij- varrimi i trupit të të ndjerit në periferi të qytetit rus u shoqërua me një kortezh të rrallë si dhe me pjesëmarrje të qindra ushtarakëve e eprorëve që e përcollën Qemalin me ceremoni ushtarake për në banesën e fundit. Qemali, i lindur në vitin 1929 në Vlorë, në moshë fare të re rrëmben pushkën dhe rreshtohet përkrah partizanëve në luftën për liri. Menjëherë pas çlirimit, në mars të vitit 1945, ai fillon studimet në shkollën e mesme ushtarake “Skenderbej” në Tiranë, të cilën e përfundon me sukses. Në mars të vitit 1948, shteti shqiptar i plotëson një dëshirë të zjarrtë, duke e nisur në ish-Bashkimin Sovjetik, në shkollën e Aviacionit në periferi të Novosimbirskut. Qemali, siç kujtojnë bashkëstudentët për pilotë në këtë qytet, ishte dhe komandant i atij grupi. Ishte 12 tetori i vitit 1951. “Avioni i tij kaloi në një pozicion të vështirë, ra në turjelë apo shtopër, një figurë në fluturim, ku avioni bëhet i pakomandueshëm dhe pësoi katastrofë ajrore në periferi të Novosimbirskut. Po në këtë qytet, edhe u varros me nderime të mëdha”, -pohon për gazetën Agustin Gjinaj. E që nga ajo ditë, eshtrat e tij, të gjetura pak muaj më parë, vazhdojnë të jenë në periferi të qytetit të largët rus.Misteri i vrasjes së pilotit Islam Myrteza XhaniEdhe eshtrat e Islam Xhanit, 48 vjet pas tragjedisë, vazhdojnë të prehen në vend të huaj, pikërisht në qytetin Borisogblegskur. Ai është i treti pilot shqiptar, eshtrat e të cilit gjenden ende jashtë vendit. I lindur më 20 qershor të vitit 1939 në fshatin Kajcë të rrethit të Përmetit, IslamXhani, pas Luftës së Dytë Botërore, filloi studimet në shkollën e mesme të përgjithshme ushtarake të kryeqytetit shqiptar. Më pas, siç konfirmojnë kolegët, Xhani zgjidhet ndër skënderbegasit që do të niseshin për studime jashtë vendit për shkollimin e aftësimin e mëtejshëm për pilot. Studimet ai i filloi në shkollën e Aviacionit “Shkallov”. Ai vdiq pa pritur më 18 korrik të vitit 1958, ditë në të cilën shkolla e aviacionit zhvilloi një shëtitje me të gjithë studentët në lumin Verona. ”Është varrosur pas dy ditësh, më 16 korrik 1958 në varrezat e qytetit të Borisogblegskut të qarkut Voronjezhit. Rrethanat e vdekjes së tij, ende mbeten misterioze”, -pohon Gjinaj. Mossjellja e eshtrave, peng i politikës dhe paraveFtohja e marrëdhënieve mes vendit tonë e ish-Bashkimit Sovjetik deri në prishje të tyre, bën që harresa e parë e pajustifikueshme e shtetit komunist, të pasohet nga pamundësia praktike për sjelljen në Shqipëri të eshtrave të tre pilotëve tanë të vrarë jashtë kufijve. Kështu, deri në vitin 1990, kohë në të cilën ndodhën ndryshimet politike në Shqipëri, e vendi çau muret e izolimit të gjatë me botën. Por fatkeqësisht, edhe gjata këtyre viteve, për shumë kohë, sjellja e eshtrave të pilotëve u la në harresë. Vetëm këto vitet e fundit-shton për gazetën Agustin Gjini, - ka pasur një interesim të vazhdueshëm për këtë problem nga autoritetet zyrtare shqiptare, nga Komanda e Forcave Ajrore e struktura të tjera të Ministrisë së Mbrojtjes u kërkua një sensibilizim më i madh e zgjidhje në rrugë institucionale të eshtrave të pilotëve të vrarë jashtë vendit dhe varrimin e tyre në atdhe”, -shton Gjinaj. Por për shkak të kohëzgjatjes, transformimeve strukturore të periferike në qytetet ruse (ngritja e një faltoreje në vend të varrezave në Voronjezhit, ndërtimit të objekteve, u paraqit jo pak vështirësi në gjetjen e varreve të pilotëve shqiptarë të vrarë, me gjithë interesimin palës ruse. Nga Rusia e largët, pas interesimit zyrtar shqiptar dhe mbështetjen e Ambasadës Ruse në Tiranë dhe shoqatës “Përmendoret ushtarake”, nga larg erdhi përgjigjja e shumëpritur “Eshtrat e Qemal Mertirit dhe Islam Myrteza Xhanit janë gjetur!”. Pra, tashmë, pas më shumë se 5 dekadash, është hapur drita jeshile që eshtrat e tre pilotëve të sillen e të prehen përjetësisht në vendlindjen e tyre. Por, siç mësohet nga ish-kolegë të pilotëve e të interesuar të tjerë, pengesë për këtë hap të shumëpritur bëhet kostoja financiare, rreth 4 mijë euro për secilin. E këtë dorë parash, as shteti nuk e ka dhënë. Së paku, deri tani. Sot, më 24 prill, familjarë e kolegë të tre pilotëve të vrarë jashtë Shqipërisë i pritën të ishin sjellë. Shpresuan, por shpresa mbeti e parealizuar, ashtu si për më shumë se 5 dekada. 37 dëshmorët e aviacionit shqiptar-Vasil Nikollë Trasha -Hektor Eftim Lako-Sokrat Gori Basha-Niko Selman Hoxha-Stilian Vani Tanku-Jovan Kacorri-Muharrem Murat Hida-Refit Asllan Jazo-Kaso Salo Petoshati-Shyqyri Aziz Balla-Hazbi Ramadan Serani-Islam Mani-Bego Isa Hoxha-Dhimitër Spiri Robo-Veiz Halil Kovaçi-Sefedin Hasan Tomçini-Vasil Thoma Noni-Shpëtim Selman Sula-Armando Liman Gjoka-Sabri Shefki Toçi-Luto Refat Sadikaj-Ndue Mëhill Logu-Haki Abaz Skuqi-Jorgji Fane-Agron Hasan Galanxhi-Enver Osman Haka-Pandeli Jorgo Zhupa-Tafil Njazi Agai-Vangjel Vangjel Postoli-Veledin Delo Resuli-Eduard Qiriako Kostëdhima-Fluturim Qani Molla-Idriz Ibrahim Hoxha-Jani Tarifa-Ibush Vokshi, vrarë në Rusi-Qemal Mërtiri, vrarë në Rusi-Ibush Vokshi, vrarë në SlloveniAviacioni fut Shqipërinë në librin GinnesVendi ynë është futur në librin Ginnes falë aviacionit, vetëm për faktin se në vitet ’20 të shekullit të kaluar,edhe pse pa asnjë kilometër rrugë hekurudhore,pa asnjë lloj industrie të zhvilluar,me bujqësi të prapambetur etj..,vendosi përdorimin e transportit ajror në shërbim të popullsisë.Në nëntor 1924 , qeveria shqiptare nënshkruan një marrëveshje konçesionare me shoqërinë gjermane “Lufthansa”.Kështu nisën fluturimet me destinacion Shkodrën e Vlorën me dy avionë “Albatros”.Data dhe fakte nga historia e Aviacionit Shqiptar-Në vitin 1925, nisin fluturimet e para me avionë civilë në teritorin e Shqipërisë.-Në prill të vitit 1928 u përurua linja e parë ajrore ndërkombëtare Brindizi-Vlorë-Brindizi.-Në gusht të vitit 1938 filloi linja Tiranë-Podgoricë-Beograd-Podgoricë.-Në maj të vitit 1940 nisi linja Milano-Ankona-Bari-Tiranë-Bari.-24 prilli i vitit 1951,dita kur piloti shqiptar Peço Polena fluturoi me një avion të shtetit Shqiptar,të montuar e përgatitur nga specialistët e vendit tonë, shënon datën zyrtare të krijimit të Aviacionit Shqiptar.Shepard,kozmonauti shqiptar që shkoi në hënëShqiptaro-amerikani Alan Shepard, është astronauti shqiptar i cili në përbërje të ekipit amerikan, me anijen kozmike Apollo-14 ka shkelur në sipërfaqen e hënës duke qëndruar atje nga 30 janari deri më 9 shkurt 1971. Në arkivin e Muzeut Historik Kombëtar të vendit tonë ndodhet një foto e anijes kozmike Apollo-14 në sipërfaqen e hënës, ku mes kozmonautëve të tjerë është dhe shqiptaro-amerikani Shepard.Kjo foto, e nënshkruar nga vetë kozmonauti shqiptar,me shkrim dore e me një bojë të zezë, dhënë një diplomatit tonë në Sesionin e 26-të të Asamblesë së Përgjithëshme të Kombeve të Bashkuara.Shepard u lind në East Dery më 18 nëntor 1923 në një familje emigrantësh shqiptar.Kreu shkolla të njohura të pilotimit, shkeli me anijen kozmike në hënë më 1971 dhe është graduar Admiral nga shteti Amerikan.Ndërroi jetë më 21 korrik 1998.Piloti Gregori,astronauti tjetër i hapësirës.William Gregory,është astronauti tjetër shqiptar me famë që udhëtoi në hapësirë.Në ajnar 1990 ai u zgjodh nga NASA dhe fluturoi në hapësirë me Shuttle-67 nga 2 marsi 1995 kur u nis nga Qendra e Hapësirës Kenedi deri më 18 mars 1995 kur u ul në tokë. Gregory,piloti shqiptaro-amerikan i hapësirave lindi më 14 maj 1957 në Lock-Port të Nju Jorkut dhe është me origjinë nga fshati Dardhë i Korçës.Njëkohësisht, shqiptaro-amerikani Gregory,duke fluturuar me më shumë se 40 lloje avionësh e rreth 5000 orë në ajër, shënon një rekord më vehte.