Zbardhen kujtimet e kryemisionarit anglez të ‘43

Zbardhen kujtimet e kryemisionarit anglez të ‘43

Gjenerali Dejvis: Enveri më mohoi që ishte komunist
Si u shfaqën konceptet politike të Hoxhës gjatë bisedave me gjeneralin

Kapitullimi i ushtrisë italiane në vitin 1943 nuk do të shënonte aspak përfundimin e luftës në Shqipëri. Në këtë moment, vendi do të njihte një armik të ri dhe shumë më të egër se ai që po ikte.
Ushtria gjermane dhe ofensiva e saj u drejtuan pikërisht në këtë pjesë të vogël të Ballkanit, pushtimi i së cilës do të shërbente si urë për vazhdimin e rrugës hitleriane në drejtim të vendeve të tjera të gadishullit. Ishte koha kur në botë ishin krijuar dy kampe të mëdha: kampi nazifashist, i drejtuar nga Gjermania dhe kampi i aleatëve. Pikërisht në këtë moment të nxehtë të historisë së globit, gjenerali Edmond Dejvis ngarkohet nga kryeministri britanik, Uinston Çërçill, të vijë në Shqipëri. Destinacioni i Dejvisit ishte programuar për në Normandi, por urdhri i kreut të qeverisë britanike e spostoi atë për në vendin tonë. I ardhur në Shqipëri me një mision të rëndësishëm, gjetjen e mbështetësve për të luftuar nazizmin, gjenerali anglez Dejvis nuk e kishte menduar në asnjë moment që në këtë vend të vogël të Evropës, të cilin ai e njihte fare pak, do të gjente një numër të madh problemesh, të cilat nisnin me vetë shqiptarët dhe dy forcat politike që kishin lindur në atë periudhë, për të vazhduar me fatin e copave të ushtrisë së kapitulluar italiane dhe për të përfunduar me pushtimin gjerman që po bëhej gjithmonë e më i pranishëm. Në këtë kuadër, për të realizuar sa më mirë qëllimin dhe detyrën që i ishte ngarkuar, gjenerali Dejvis vendosi që në Shqipëri të ndërmerrte takim me përfaqësuesit e të dyja partive politike, nga ku do të shihte më pas aleatin më të përshtatshëm për të bashkëpunuar. Ditët e misionit të Dejvisit në Shqipëri kanë qenë tepër aktive dhe gjithë veprimtarinë e tij në këtë vend të vogël me njerëz kryeneçë dhe zemërakë, siç i cilëson ai, Dejvisi vendosi ta hedhë në letër. Por, si e ka parë Shqipërinë e viteve 1943-1944 një sy perëndimor? Ç’mendim do të krijonte një ushtarak i lartë i Mbretërisë së Bashkuar për “Vendin e Bardhë” ose “Malësinë e Borës”, siç ia kishte cilësuar antropologia Hezllak kur i kishte folur për Shqipërinë? Cilat qenë mendimet që gjenerali shkëmbeu me krerët e të dyja forcave politike në vend? Cili ishte opinioni që ai krijoi për këta drejtues dhe për rrymat që ata përfaqësonin? Bisedat e gjeneralit anglez me Enver Hoxhën, Mustafa Gjinishin, Ymer Dishnicën, Abaz Kupin, Mit’hat Frashërin etj. Përse fillimisht Dejvisi vendosi t’i ndihmonte dhe t’i përkrahte të dyja palët? Udhëtimet e tij me drejtuesit e LANÇ pas takimit me ta në Labinot. Një pjesë e historisë shqiptare e shkruar nga dora e një gjenerali perëndimor, protagonist dhe dëshmitar i gjallë i ngjarjeve, vjen për herë të parë në shqip.

... Oficerët gjermanë duhet të ishin vrarë në ndonjë pritë, por ne nuk pyetëm se si përfunduan. Hamshorët, njëri i zi dhe tjetri ngjyrë gështenjë, ishin në formë të shkëlqyer, të ushqyer dhe të stërvitur më së miri, saqë kuajt tanë të palodhur na dukeshin të katandisur shumë keq. Shala dhe frerët e tyre ishin punuar mirë dhe vendosur siç duhej. Kalërova me të dy hamshorët njëri pas tjetrit, kishin gojë të vogla, të gjendeshin në rrezik, ishin energjikë dhe ndiheshin krenarë. U tmerrova kur mendova se si do të katandiseshin me kalimin e kohës, të mbuluar nga plagët në kurriz dhe nën bark, me gojë të çapëlyer dhe përgjithësisht të keqtrajtuar. Ata kishin trup ta madh për t’u ngjitur malit dhe kishin këmbë shumë të mëdha për të ecur nëpër shkëmbinj dhe shtigje malore. Ishte për të ardhur keq që i kishin rrëmbyer.Ndërkohë që qëndruam këtu edhe 36 orë të tjera, i dërguam Harit një korrier për të na siguruar ca ushqime, mushka dhe disa specialistë italianë, me një kod të shifruar, sipas vjershës së Lui Meknisit, “Muzika e Gajdes”, që thotë:Nuk po shkon Meri vërdallë,Nuk po shkon të zhvishet,Ne s’kaluam dot ShkumbininAtje fryma krejt të mbytet!
* * *Dielli depërtoi retë, por era frynte më e ftohtë dhe toka ishte tharë, prandaj kishte mundësi që lumi mund të ulej dhe të bëhej i kalueshëm, nëse do të gjendej vau. Skalioni i parë mbërriti pa lajmëruar, Çizshajëri, Rrsh. Melrouz dhe Çizholmi, me kuzhinierët italianë dhe shqiptarë, bashkë me shumë kafshë të tjera të ngarkuara me rezerva ushqimore. Plani ynë ishte që të ndaheshim në dy grupe, Çizshajëri të komandonte grupin e dytë që të na ndiqte pas një intervali prej 48 orësh. Ai s’kishte marrë vesh gjë ç‘kishte ndodhur dhe erdhi te ne në Labinot. Kur mori vesh për dështimin e Shkumbinit, shau siç e kishte zakon. “Copat e budallenjve, e ç‘do bëjmë tashti brigadier?”“Kam frikë se do të kthehemi në Orenjë, Xhim, s’mund të shoh gjermanët të na kryqëzojnë tani. Po presim Enverin që të vendosë”, iu përgjigja. “Nuk po shkon të zhvishet”.
* * *Mezi po prisja të kaloja në jug, pasi kishte mbërritur një mesazh nga Kajro, që miratonte vajtjen time në Egjipt, për të takuar ministrin e ri për Shqipërinë dhe t’i raportoja atij zhvillimet më të reja. Po përpiqeshim të organizonim ikjen me anë të një hidroplani në bregun perëndimor të liqenit të Ohrit, në veri të Pogradecit. Një pjesë e futur në breg mund t’i pengonte motoskafët bullgarë dhe të bllokonte rrugën pranë bregut, në veri dhe jug. Sidoqoftë, largimi nëpërmjet hidroplanëve mund të kryhej, përpara se të arrinin t’i diktonin. Kishim shpresë se do të vinte ndonjë hidroplan nga Italia, i ngjashëm me ata që përdornin rregullisht italianët. Po të mos realizohej kjo, kishim gjithmonë si zgjidhje “Pamjen e detit”, ndonëse kjo ndodhej më larg se liqeni i Ohrit. Synonim të bënim një vrojtim të bregut të liqenit kur të zbrisnim në jug. I thashë Enverit se po largohesha për pak kohë për të qartësuar pozitën tonë, për t’u kujdesur për rezerva më të mira dhe për t’u shpjeguar direkt se çfarë nevojitej.
* * *Ndërsa po prisnim të gjendej vau nga Shkumbini, Enveri dhe unë zhvilluam disa biseda të gjata rreth së ardhmes. Në njërën prej tyre e pyeta drejtpërdrejt: “A është vërtet LANÇ komuniste dhe a keni ndërmend të vendosni sundimin komunist, bazuar te Moska, në rast se merrni pushtetin pas luftës?” Ai u tregua shumë i kujdesshëm për t’i bërë bisht pyetjes dhe nuk pohoi se ishin komunistë. “Qëllimi ynë është të mundim fashizmin, sido që të paraqitet nga gjermanët apo nga Balli”. “Organizimi i L.A.N.Ç. po imiton sistemin rus, me komisarët e saj politikë”, nënvizova unë. Ai m’u përgjigj, “Sistemi ynë ka pasur sukses në Shqipëri, sikundër në Rusi. Rusia është një prej aleatëve tanë, atëherë pse të mos i kopjojmë? Përshëndetja e partizanëve me grushtin e shtrënguar “Vdekje Fashistëve” me përgjigjen “Rroftë Populli”, është përhapur në mbarë vendin dhe shpreh vullnetin e popullit”. Enveri merrte zjarr shumë dhe eksitohej kur fliste. Ai ishte trupmadh dhe të linte përshtypjen se qe shumë i vendosur. Më foli shumë për konditat e Shqipërisë në të kaluarën – për varfërinë ndër qytete, për fshatarët e malësisë, për gjakmarrjen midis familjeve, për mungesën e hekurudhave dhe për gjendjen e pazhvilluar të vendit, që kishte shumë pasuri natyrore si naftën, lëndën drusore dhe kromin. Pjesën më të madhe të bisedës e zhvillonte në frëngjisht, gjuhë të cilën e fliste shumë mirë, por vura re se kur diskutonte mbi politikën, gjithmonë rrëshqiste në shqip, kështu që duhej ta përkthente Frederiku. Anëtarët e këshillit hanin dhe jetonin njëlloj me të tjerët, në qiell të hapur apo në vendstrehim dhe, ndonëse Enveri kishte një kalë të mirë, ai kurrë nuk kalëronte gjatë marshimit, kur duhej të përshkonte rrugë të gjata. Ai e përçmonte mbretin Zog, që, siç thoshte ai, e kishte braktisur popullin kur kërcënohej nga pushtimi dhe kishte marrë miliona florinj nga vendi për t’i siguruar gruas dhe motrave një jetë luksoze në Francë dhe Angli.
* * *Ne bisedonim ndërsa shëtisnim nëpër fushat jashtë shtëpisë, pas kopshteve të qershive, sipër shkëmbinjve, prej nga gurgullonte uji i ftohtë akull. Ky ishte rasti i parë që flisja vetëm për vetëm me Enverin, dhe për ta njohur me të vërtetë. Ai kishte shumë plane për zhvillimin e vendit pas luftës, edhe për ndërtimin e hoteleve turistike. Udhëtimet në Francë dhe Belgjikë ia kishin hapur horizontin dhe i kishin nxitur iniciativën. Ai ishte i shqetësuar të dinte se cilën parti kisha vendosur të përkrahja. Ia përsërita për të disatën herë që, derisa aty vazhdonte lufta civile nuk do përkrahja asnjë parti, por shpresoja që të bënte të gjitha përpjekjet kundër gjermanëve dhe të mënjanonte grindjet me Ballin, derisa të mposhteshin gjermanët. Në pranverë, kur të shpejtoheshin veprimet, nuk do të kishte kohë për t’u grindur, pasi do të çmohej vetëm lufta e paprerë kundër mbeturinave të boshtit...Historitë pikante të doktor Dishnicës ...Kaluam edhe dy ditë të tjera në Labinot, ditë që kaluan ngadalë, por që ishin të dobishme meqë i kaluam pranë këshillit, duke u dhënë mundësi të dyja palëve të vërenin anët e mira të tjetrit. Habiteshim me humorin e tyre. Dr. Dishnica kishte një mendje shumë të hollë dhe tregonte histori pikante në një frëngjishte të bukur, shoqëruar me gjestet e duhura. Ai kishte qenë student Mjekësie në Francë dhe si rrjedhim, u bë ministër i Shëndetësisë në qeverinë e parë të pasluftës. Shqiptari i vetëm që e njihnim vërtet mirë deri atëherë ishte Frederik Nosi, që e fliste shumë mirë anglishten, pasi i pati dhënë mësim znj. Hezllak kur erdhi në Elbasan. Kështu që ai i kishte mësuar prej saj sjelljet dhe zakonet angleze. Frederiku rrinte vazhdimisht me mua dhe ishte një shoqërues i mirë dhe i zgjuar. Ai kishte qenë në Gllazgou si udhëheqës i një grupi skautistësh, në një grumbullim ndërkombëtar dhe ishte i vetmi shqiptar që takova, i cili kishte qenë në Britani. Mendoj se ai kënaqej që rrinte me ne, pasi mund të ushtronte anglishten. Edhe ai ishte njeri me mjaft humor dhe kishte një hundë të madhe shqiptare, me formë të çuditshme. Ai e kishte për turp që xhaxhai i tij, Lef Nosi, që e pati rritur, bashkëpunonte me gjermanët si president i Asamblesë Kombëtare. Herë pas here Frederiku na nxirrte telashe, por në përgjithësi s’mund të gjenim një oficer ndërlidhës më të mirë, pasi pa të kurrë s’do ta bënim punën tonë kaq shpejt për njohjen e vendit dhe popullit.
* * *Më në fund vendosëm të ktheheshim në Orenjë për ca ditë, përpara se të përpiqeshim edhe një herë tjetër të kaptonim lumin. Fatmirësisht, Labinoti nuk gjendej shumë larg nga rruga kryesore dhe që andej dëgjohej një zhurmë e vazhdueshme qitjesh. Tani lumi ishte ulur dhe mund të kalohej, kurse banorët e zonës ishin tepër të tronditur nga sulmet mbi fshatrat e Ballit dhe patrullat gjermane të rrugës ishin në lëvizje. U nisëm një mëngjes, disa me Çizshajërin në krye, ndërsa të gjithë ne të tjerët një orë e gjysmë mbrapa. Kuajt ishin gjithë gjallëri dhe dukej se e kuptonin që po ktheheshin në stallat e tyre të ngrohta, poshtë shtëpisë sonë, ku mund të dëgjonim si çukërmonin dhe hidhnin shqelma gjithë natën. Në mbërritje u tronditëm kur na thanë se një natë më parë kishte ardhur një aeroplan, por gëzimi ynë nuk zgjati shumë kur morëm vesh për ngarkesën – një pako e vogël postare, disa eksplozivë dhe granata, as ushqim, as municion, ca pushkë “Sten” dhe ca veshje speciale dimërore. Kadri Hoxha, që priste armë, veshje ushtarake, kapota dhe barna mjekësore për spitalin e zonës, për këtë arsye u tregua harbut me Harin dhe u tërbua nga zemërimi. Ai u kthye më vonë dhe ma nxiu fare situatën në vend. Gjermanët gjendeshin në fshatrat e Ballit poshtë dhe në lindje; asgjë nuk mund t’i ndalte që të vinin drejt nesh. Brigada e dytë partizane ishte tërhequr në malësinë sipër Shëngjergjit bashkë me italianët. Përveç tyre, dhe partizanët e Çermenikës ishin shpërndarë. E pashë të udhës që të shpërndaja një pjesë të furnizimeve që sapo kishin ardhur. I thashë Kadri Hoxhës që t’i merrte të gjitha pushkët dhe granatat, ndërsa ne do të mbanim eksplozivët, meqë ata s’dinin t’i përdornin. Ai u ngrit dhe tha si i harbuar: “Nuk i duam fare. Aeroplani erdhi për të sjellë letra dhe veshje të ngrohta për misionin, kurse njerëzit e mi janë me lecka, me këmbët plagë, ndërsa të plagosurit po vdesin nga mungesa e barnave”. Unë e mbajta veten dhe u tregova i durueshëm me të. “Kadri,- i thashë - ai ishte vetëm njëri prej aeroplanëve që duhej të vinin këtu. Të tjerët mbase s’kanë ardhur dot, por do të vijnë dhe të gjitha ato që kemi kërkuar do të mbërrijnë. Kjo ishte vetëm partia e parë – merre dhe shpërndajua njerëzve të tu. Pushkët “Sten” dhe granatat mund të vrasin shumë gjermanë”...

neser do te lexoni
Ditët e misionarit anglez në shoqërinë e anëtarëve të Këshillit të Përgjithshëm Nacionalçlirimtar. Pritjet e gjata për të marrë ndihmat e aleatëve nga ajri
Qëndrimi i fshehtë dhe i rrezikshëm në pyjet e Orenjës. Përpjekjet për t’iu fshehur gjermanëve dhe ballistëve që ishin vënë në kërkim të tyre